نفت و گاز، مانع سرمایه گذاری و توسعه بخش زغال سنگ
ایران از نظر ذخایر زغال سنگ حدود یک درصد ذخایر دنیا را به خود اختصاص داده به طوری که ذخایر زمین شناسی زغال سنگ در ایران حدود ۱۱ تا ۱۴ میلیارد تن و ذخایر قطعی حدود ۱٫۱ میلیارد تن است. زغال سنگ در دو نوع حرارتی و کک شو عرضه می شود که بزرگترین مصرف کننده زغال سنگ کک شو در ایران، شرکت ذوب آهن اصفهان است. در سالهای اخیر معدن کاران زغال سنگ با مشکلات عدیده ای مواجه بوده اند که از مهم ترین آنها می توان به نبود روشی شفاف برای تعیین قیمت زغال سنگ، وجود خریدار انحصاری، مطالبات معوق معدنکاران زغال سنگ، هزینه های بالای استخراج معادن و استفاده از تکنولوژی و ماشین آلات سنتی اشاره کرد. علاوه بر این موارد، مصرف کنندگان داخلی زغال سنگ نیز بر این باورند که کیفیت زغال سنگ داخلی، استانداردهای فنی مورد نظر برای فرآیند تولید فولاد به روش کوره بلند را تأمین نمی کند. همچنین مسائل و مشکلات موجود در حوزه معدنکاری زغال سنگ ازجمله چگونگی واگذاری معادن دولتی، سرمایه گذاری در این بخش را با چالشهای جدی مواجه کرده است.
مرکز پژوهشهای مجلس، چالشهای حوزه معادن زغال سنگ، را بررسی و راهکارهایی برای مرتفع کردن مشکلات این بخش ارائه کرده است. تدوین اجرای استراتژی جامع معادن و صنایع وابسته به زغال سنگ برای ایجاد فضای امن سرمایه گذاری، تدوین روشی شفاف برای قیمت گذاری زغال سنگ توسط کارگروههای تخصصی و مستقل، استفاده از ظرفیتهای بخش خصوصی واقعی در استخراج و فرآوری زغال سنگ، کنترل موردی تعرفه واردات زغال سنگ، حمایت های دولتی از تولیدکنندگان و مصرف کنندگان زغال سنگ در کاهش هزینه های تولید و افزایش بهره وری، حمایت از توسعه صنایع مصرف کننده زغال سنگ و تنوع بخشی به سبد انرژی کشور به منظور خروج بازار مصرف زغال سنگ در کشور از حالت انحصاری و امکان ورود به بورس کالا ازجمله راهکارهای ارائه شده در این زمینه است.
تاریخچه استفاده از معادن زغال سنگ به هزاران سال قبل برمی گردد. استفاده از زغال سنگ همزمان با ظهور اولین موتور بخار در قرون ۱۹ و ۲۰ (انقلاب صنعتی) اهمیت پیدا کرد. عمده کاربرد زغال سنگ برای تولید انرژی الکتریکی و فولاد به روش کوره بلند است که در ایران نیز همزمان با تأسیس کارخانه ذوب آهن اصفهان و استحصال کک از زغال سنگ فعالیت معادن زغال سنگ آغاز شد. تنها خریدار عمده زغال سنگ داخلی شرکت ذوب آهن اصفهان است و میزان مصرف سایر واحدهای صنعتی در مقایسه با آن چندان زیاد نیست.
در جهان از منظر انرژی، چشم انداز زیادی برای استفاده از این فرآورده معدنی ارائه شده است و با توجه به مشکلات زیست محیطی ناشی از زغال سنگ، تمامی این چشم اندازها کاهش مصرف زغال و یا حداقل ثابت ماندن میزان سهم زغال سنگ در سبد انرژی را نشان می دهند. با توجه به وجود منابع غنی نفت و گاز در ایران، از زغال سنگ به منظور تولید برق استفاده نمی شود و عمده مصرف زغال سنگ به صورت کک (متالورژیکی) برای تولید فولاد به روش کوره بلند است. از دو نوع زغال سنگ حرارتی و ککشو تحت فرآوری قرار گرفته و میزان خاکستر، رطوبت، گوگرد و نمک آن کنترل و کنسانتره زغال سنگ عرضه می شود. با توجه به کیفیت زغال سنگ تولید شده در ایران، شرایط معدنکاری و همچنین نیازهای صنعت تولید فولاد کشور، این حوزه با چالشهای جدی مواجه است. در این گزارش، جایگاه زغال سنگ در ایران و جهان بررسی شده و راهکارهایی برای حل معضلات و مشکلات این بخش ارائه شده است.
ایران از نظر ذخایر زغال سنگ حدود یک درصد ذخایر دنیا را به خود اختصاص داده است
جایگاه زغال سنگ در جهان
بر مبنای گزارش ارائه شده توسط آزانس بین المللی انرژی با عنوان چشم انداز انرژی جهان ۲۰۱۷، در سال ۲۰۴۰ علاوه بر سرمایه گذاری کشورهای پیشتاز باحمایت های دولتی در عرصه منابع انرژِ تجدید پذیر، حداقل تا سه دهه آینده همچنان از سوخت های فسیلی از جمله زغال سنگ استفاده خواهد شد و این منابع جزو مهمترین منابع تامین انرژِی دنیا باقی می مانند. این گزارش پیش بینی می کند که میزان تولید برق از طریق زغال سنگ تا سال ۲۰۴۰ با رشد ۱۰درصدی همراه خواهد بود و از ۹٫۴۱ تریلیون کیلووات ساعت در سال ۲۰۱۵ به ۱۰٫۳۹ تریلیون کیلووات ساعت در سال ۲۰۴۰ خواهد رسید. بنابر این تا سه دهه آینده، زغال سنگ به عنوان یکی از منابع اصلی تولید برق جهان به حساب می آید و سرمایه گذاری برای استخراج این ماده معدنی همچنان ادامه دارد. متوسط میزان تولید جهانی این معادن زغال سنگ در حال حاضر ۰٫۸ درصد ذخایر معدنی است که این میزان در ایران حدود ۰٫۱ درصد یا به عبارتی یک هشتم تولید جهانی است.
مطابق گزارش موسسه جهانی زغال سنگ، ۷۴ درصد فولاد جهان به روش کوره بلند و کنورتور، با بهره گیری از زغال سنگ کک شو یا متالورژیکی و بقیه تولید فولاد جهان با استفاده از روش های احیای مستقیم بر پایه گاز تولید می شود.
در ایران به دلیل وجود منابع عظیم نفت و گاز، توجه به سرمایه گذاری و توسعه بخش زغال سنگ مغفول مانده است
چشم انداز معادن زغال سنگ در ایران و جهان
مطابق گزارشی در باره زغال سنگ، این ماده در تغییرات آب و هوای نقش بسزایی دارد و گزارش های علمی مؤید این مطلب است که سوزاندن زغال سنگ با نرخ کنونی نباید ادامه پیدا کند. سهم زغال سنگ در تغییرات آب و هوایی با به خطر انداختن سلامت عمومی (آلودگی هوا) و محیط زیست افزایش یافته است. این عوامل باعث شده اند که دولتها قوانین و سیاستهای سختگیرانه ای برای استفاده از زغال سنگ وضع کنند و مجموع این سیاستها تأثیرات جدی در سرمایه گذاری در این حوزه ایجاد کرده است. برای مثال افزایش علاقمندی برای سرمایه گذاری در حوزه منابع انرژی تجدیدپذیر، جذابیت سرمایه گذاری در معادن زغال سنگ را کاهش داده است. حذف تدریجی زغال سنگ به عنوان یک منبع انرژی در کشورهای توسعه یافته از نظر اقتصادی توجیه پذیر است اما کنار گذاشتن این ماده به عنوان منبع انرژی در کشورهای در حال توسعه بدون همکاری و مشارکت کشورهای توسعه یافته بعید به نظر می رسد.
سیاستهای راهبردی در حوزه زغال سنگ در ایران نسبت به دنیا متفاوت است. در ایران به دلیل وجود منابع عظیم نفت و گاز، توجه به سرمایه گذاری و توسعه بخش زغال سنگ مغفول مانده است. وجود منابع گاز طبیعی و سیاستهای توسعه صنعت فولاد کشور باعث شده است که تنها تولیدکننده های فولاد به روش کوره بلند به شرکت ذوب آهن اصفهان و گروه میدکو (در حال احداث) محدود شوند. فعالیت معادن زغال سنگ کشور به منظور تامین ماده اولیه کارخانه تولید فولاد موجب اشتغالزایی برای ۳۰ هزار نفر شد هاست که عدد قابل توجهی است. از طرفی نبود نیروگاه های زغالی در کشور، عمده مصرف زغال سنگ حرارتی را کاهش داده است و تنها بخشی به کشورهایی مانند ترکیه صادر می شود. در حال حاضر کارخانه ذوب آهن اصفهان به طور متوسط سالیانه حدود ۱٫۵ میلیون تن زغال سنگ کک شو مصرف می کند و این در حالی است که میزان تولید کنسانتره زغال سنگ در کشور در سال ۱۳۹۵ حدود ۱٫۲ میلیون تن بوده است.
جدول زیر میزان تولید، صادرات و واردات کنسانتره زغال سنگ را در ده سال اخیر در کشور نشان می دهد.
بخش عمده زغال سنگ مورد نیاز شرکت ذوب آهن از زغالسنگ داخلی و درصد از آن به دلایل عمدتا فنی و تکنولوژیکی از زغال سنگ وارداتی از سایر کشورها از جمله استرالیا تامین می شود.
ذخایر زمین شناسی (احتمالی) زغال سنگ در ایران حدود ۱۱ تا ۱۴ میلیارد تن تخمین زده می شود و ذخایر قطعی کشور حدود ۱٫۱ میلیارد تن است. عمده زغال سنگ حرارتی کشور به ترکیه صادر شده است و بر اساس اعلام انجمن زغال سنگ ایران، کشورمان صادرات زغال سنگ کک شو نداشته و کل تولید داخل کشور توسط شرکت ذوب آهن اصفهان مصرف می شود و تلاش برای توسعه بازار و صادرات آن اخیرا آغاز شده است.
با توجه به ذخایر قطعی زغال سنگ کشور، پتانسیل میزان تولید داخلی کنسانتره زغال سنگ بیش از ظرفیت فعلی است و این مطلوب تنها با سرمایه گذاری و حمایتهای بخش دولتی در تجهیز و نوسازی ماشین آلات معادن زغال سنگ و استفاده از فناوریهای روز دنیا میسر خواهد شد، زیرا در اقصی نقاط دنیا معادنی که به روش سنتی استخراج می شوند و زغال سنگ با کیفیت متوسط دارند، زیانده هستند و با حمایت دولتها، به دلیل اهمیت استراتژیک زغال سنگ برای آن کشورها، توانسته اند به حیات خود ادامه دهند. استفاده از تکنولوژی روز دنیا و استخراج مکانیزه زغال سنگ علاوه بر افزایش ایمنی محیط کار و بهره وری، سودآوری این بخش تولیدی را افزایش خواهد داد.
نبود استراتژی مدون در بخش معدن باعث کاهش جذابیت سرمایه گذاری در بخش معدن و به طور خاص معادن زغال سنگ شده است
در ایران علاوه بر دلایل فوق، نبود استراتژی مدون در بخش معدن باعث کاهش جذابیت سرمایه گذاری در بخش معدن و به طور خاص معادن زغال سنگ شده است. کشورهای توسعه یافته چشم انداز مشخصی برای معادن خود ترسیم کرده اند و با اتخاذ سیاستهای راهبردی، مسیر سرمایه گذاری و توسعه معادن و صنایع معدنی را مشخص می کنند. برای مثال کشور استرالیا در حوزه تأمین انرژی وابسته به زغال سنگ هدف معنی را تعیین کرده است. در سال ۲۰۱۴ بیش از ۸۰ درصد انرژی الکتریکی استرالیا از طریق سوخت های فسیلی عمدتا زغال سنگ تامین می شد. طبق استراتژی تدوین شده تا سال ۲۰۳۰ استفاده از سوخت های فسیلی برای تولید انرژی الکتریکی در استرالیا باید به کمتر از ۵۰ درصد کاهش یابد و این به معنی کاهش سرمایه گذاری در حوزه معادن زغال سنگ است. اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا بین سال های ۲۰۰۷ و ۲۰۱۴ مصرف زغال سنگ خود را ۲۰ درصد کاهش داده اند. کشور انگلستان باامضای پیمان تغییرات آب وهوایی، متعهد شد که در مسیر توقف استفاده از زغال سنگ برای تولید انرژی حرکت کند که همه این عوامل موجب کاهش ۲۰درصدی مصرف زغال سنگ در سال ۲۰۱۴ نسبت به ۲۰۱۳ شد.
باید توجه داشت که تنها کاربرد زغال سنگ برای تولید انرژی و فولادسازی نیست و کاربردهای دیگری نیز دارد. تمرکز بر کاربردهای دیگر زغال سنگ، اهمیت استخراج این ماده معدنی را نشان می دهد و می تواند بخشی از چالشهای معدنکاران را مرتفع کند. ازسوی دیگر به دلیل استفاده محدود در کاربردهای با ارزش افزوده بالا، امکان تحقق سیاستهای مبتنی بر توسعه پایدار نیز فراهم می شود.
چالش های معدن کاری زغال سنگ در ایران
زغال سنگ از جنبه کاربردی به سه نوع زغال سنگ حرارتی، زغال سنگ ککشو (متالورژیکی) و زغال سنگ با قابلیت تبدیل به نفت و گاز تقسیم می شود. عمده مصرف کنندگان زغال سنگ نیروگاهها و کارخانه های فولادسازی هستند. مهمترین کاربرد زغال سنگ در جهان در نیروگاههاست و از دیدگاه انرژی چشم اندازهای بسیار زیادی برای استفاده از این فرآورده معدنی تدوین شده است که استراتژی کشورها جهت مصرف آن در حوزه انرژی را نشان می دهد. در ایران با توجه به وجود منابع سرشار نفت و گاز و سیاستهای کلی کشور، رغبتی برای تأسیس و سرمایه گذاری برای احداث نیروگاههای زغالسوز وجود نداشته و تنها یک پروژه نیروگاهی زغالسوز در کشور در حال اجراست و آغاز عملیات اجرایی و بهره برداری از آن منتظر تأمین سرمایه پروژه است، اما زیرساختهای نیروگاه عمدتاً عملیاتی شده است. به همین دلیل از دیدگاه انرژی در ایران اهمیت چندانی به زغال سنگ داده نشده است و عمده مصرف زغال سنگ ککشو فقط به کارخانه ذوب آهن اصفهان اختصاص داده شده است که در آن از روش کوره بلند، فولاد و محصولات فولادی تولید میشود. وجود خریدار انحصاری زغال سنگ ککشو برای معدنکاران زغال سنگ مشکلات عدیدهای را ایجاد کرده است و ضمن عدم امکان ورود زغال سنگ به بورس کالا، عموماً اختلاف نظرات زیادی در قیمت گذاری این ماده معدنی وجود داشته است. عمده معادن زغال سنگ ایران در استانهای کرمان، خراسان جنوبی، سمنان، یزد و مازندران قرار دارند. تولیدکنندگان عمده زغال سنگ در کشور که در منطقه طبس قرار دارند زیر نظر بخش شبه دولتی فعالیت می کنند. میزان تولید زغال سنگ توسط بخش خصوصی واقعی در کشور، سالیانه حدود ۲۵۰ هزار تن کنسانتره زغال سنگ است.
از مهمترین چالشهای پنج سال اخیر معدنکاران زغال سنگ می توان به نبود معیار شفاف برای تعیین قیمت زغال سنگ، ایمنی پایین معادن، عدم به کارگیری تکنولوژی و ماشین آلات روز دنیا در بهره برداری از معادن جهت تولید کنسانتره زغال سنگ با کیفیت قابل قبول و ویژگیهای زمین شناسی معادن زغال سنگ ایران اشاره کرد که مشکلات زیادی را برای معدنکاران زغال سنگ و مصرف کنندگان این محصول ایجاد کرده است.
آمار نشان می دهد که در پنج سال اخیر قیمت خرید زغال سنگ داخلی توسط ذوب آهن اصفهان همواره کمتر از قیمت خرید زغال سنگ خارجی بوده است که در سال ۱۳۹۵ این اختلاف قیمت به حدود ۹۰ درصد رسیده است که عمدتا به دلیل غیر رقابتی بودن بازار و کیفیت زغال سنگ داخلی بوده است.
یکی دیگر از چالشهای معدنکاری زغال سنگ در ایران، تفاوت کیفیت زغال سنگ ککشو داخلی و خارجی است که جذابیت خرید نمونه داخلی آن را برای کارخانه ذوب آهن اصفهان کم کرده است.
درصد نسبتا بالای گوگرد از جمله مواردی است که کیفیت زغال سنگ داخلی را کاهش داده است. بخشی از این عوامل مربوط به ذات زغال سنگ هستند اما میزان مواد فرار، رطوبت، میزان گوگرد و نمک های موجود در زغال سنگ با روش های زغال شویی و فناوری های دیگر کنترل می شوند. معادن زغال سنگ ایران به گونه ای هستند که از نظر زمین شناسی عموما لایه های زغال سنگ در عمق زیاد و به عمق زیاد و با ضخامت کم تشکیل شده اند که همین موضوع عملیات استخراج زغال سنگ را از جهات مختلف دچار چالش می کند.
یکی دیگر از مشکلات بخش معدن عدم آموزش نیروی انسانی ماهر است. فقدان نیروی انسانی ماهر باعث شده تا نیروی کار موجود حفظ شود و همین امر موجب کاهش بهره وری معادن زغال سنگ شده است. عدم آشنایی نیروی انسانی با شرایط معادن منطقه الزامات ایمنی کار در معدن و تکنولوژیهای روز دنیا باعث کاهش کارآیی و افزایش خطرات موجود در محیط کار می شود.
از مشکلات دیگر معدنکاران زغال سنگ می توان به استفاده از تجهیزات قدیمی برای استخراج و فرآوری اشاره کرد که در زمان راه اندازی نیز از تکنولوژی روز دنیا و تجهیزات مشابه آن فاصله زیادی داشتند. همین امر باعث کاهش بازدهی، افزایش هزینه تعمیر و نگهداری تجهیزات، کاهش کیفیت زغال سنگ و در نتیجه افزایش قیمت تمام شده زغال سنگ داخلی نسبت به زغال سنگ خارجی می شود. این عامل باعث می شود که زغال سنگ داخلی در عرصه جهانی نیز قادر به رقابت با تولیدکنندگان خارجی نباشد و عملاً امکان صادرات از آن سلب شود. تجهیزات ایمنی مورد استفاده در معادن زغال سنگ نیز برای دهه پنجاه میلادی است و سیستم پایش کار تجهیزات و پرسنل نیز کاملاً سنتی است. برای مثال، استفاده از تجهیزات ایمنی انفرادی نظیر چراغهای انفرادی، انگیزه استفاده از آنان را برای پرسنل از بین برده است که نتیجه آن وقوع حوادث متعدد در این معادن است. در کنار فقدان استانداردهای ایمنی، روشهای مواجهه با حوادث نیز خود خطر آفرین است.
تأمین منابع مالی برای تجهیز، نوسازی معادن و سرمایه در گردش ازجمله چالشهای اساسی معدنکاران زغال سنگ است .هزینه های معدنکاری زغال سنگ بسیار بالاست و شامل دو بخش عمده است، بخش اول هزینه های تجهیز و آماده سازی معدن است که حدود ۵۰ درصد کل هزینه هاست و بخش دوم هزینه های مربوط به نیروی انسانی فعال در معدن می باشد. چالش قیمت زغال سنگ و وجود مشکلات مالی و اداری بین معدنکاران و مصرف کنندگان عمده زغال سنگ، تأمین منابع مالی را با مشکل مواجه کرده است. علاوه بر آن عدم پرداخت مطالبات معدنکاران توسط مصرف کننده عمده، به عدم تداوم عملیات معدنکاری زغال سنگ منجر شده است. همچنین بانکها رغبت زیادی برای اعطای تسهیلات به معدنکاران به خصوص معدنکاران زغال سنگ از خود نشان نمی دهند که همین موضوع باعث بروز مشکل در تأمین گردش نقدینگی برای تولیدکنندگان شده است. همچنین نبود امکانات زیربنایی ازجمله آب، برق، راه و… به ویژه در منطقه طبس که قطب تولید زغال سنگ کشور به شمار می رود، به مشکلات معدنکاران زغال سنگ افزوده است. نحوه واگذاری معادن زغال سنگ دولتی به بخش خصوصی نیز علاوه بر هزینه های تجهیز، آماده سازی و نیروی انسانی، هزینه مازادی را بر سرمایه گذار تحمیل می کند و انگیزه سرمایه گذاری را در این بخش کاهش می دهد.
در کشورهای دارای معادن زغال سنگ حمایتهای متنوعی از معدنکاران زغال سنگ به عمل می آید که اعطای تسهیلات، بیمه، معافیتهای مالیاتی و… ازجمله این حمایتهاست. در ایران استراتژی شفاف و مدونی برای بخش معادن زغال سنگ و صنایع وابسته به آن وجود ندارد و همین موضوع ادامه حیات این معادن را در هاله ای از ابهام قرار داده است. تهیه و تدوین استراتژی بخش معدن و به تبع آن روشن شدن وضعیت معدنکاری زغال سنگ در کشور می تواند در تصمیم گیریها و تصمیم سازیها مؤثر باشد.
